निपुण महाराष्ट्र अंतर्गत विद्यार्थ्यांसाठी उपक्रम

“आपली सुरक्षा, आपले उपाय” 

(वीज, आग, गॅस, नैसर्गिक आपत्ती, घरातील अपघात) — हा शालेय विद्यार्थ्यांसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.

🧭 पाठ योजना : आपली सुरक्षा, आपले उपाय

इयत्ता: 6 वी

विषय: पर्यावरण / सामान्य विज्ञान

🎯 उद्दिष्टे

1. विद्यार्थ्यांना वीज, आग, गॅस, नैसर्गिक आपत्ती व घरातील अपघात याबद्दलची माहिती मिळेल.

2. अपघाताच्या प्रसंगी योग्य उपाय कसे करावेत हे समजेल

3. विद्यार्थ्यांमध्ये स्वतःची व इतरांची सुरक्षा याबद्दल जागरूकता निर्माण होय 

🧩 आवश्यक साहित्य

चित्रे / चार्ट (वीज, आग, गॅस, पूर, भूकंप इ.)

पहिली मदत पेटी (First Aid Box)

फ्लॅश कार्ड्स – “करावे” व “करू नये”

---

🗂️ शिकवण्याची प्रक्रिया

1️⃣ उन्मुखीकरण (5 मिनिटे)

विद्यार्थ्यांना विचारणे: “आपण घरात कोणत्या धोक्यांना सामोरे जातो?”

त्यांच्या उत्तरांवरून फळ्यावर यादी तयार करा.

2️⃣ दृश्य माध्यम (10 मिनिटे)

“आपली सुरक्षा, आपले उपाय” हा व्हिडिओ दाखवा.

विद्यार्थ्यांना निरीक्षण करायला सांगा: कोणते धोके दाखवले आहेत?

3️⃣ गटकार्य (15 मिनिटे)

विद्यार्थ्यांना ५ गटात विभागा — प्रत्येक गटाला एक विषय द्या:

1. वीज सुरक्षा

2. आग लागल्यास उपाय

3. गॅस वापरताना काळजी

4. नैसर्गिक आपत्ती (पूर, भूकंप)

5. घरातील अपघात

प्रत्येक गटाने २ मिनिटांत “सुरक्षिततेचे नियम” चार्टवर लिहावेत आणि वर्गात सादर करावेत.

4️⃣ चर्चा व सराव (10 मिनिटे)

शिक्षक प्रत्येक मुद्द्यावर प्रश्न विचारतील:

आग लागल्यास पहिला उपाय कोणता?

गॅस गळती झाली तर काय करावे?

वीज बंद न करता उपकरणांना हात लावल्यास काय होऊ शकते?

विद्यार्थी योग्य उत्तर देतात तशी स्तुती करावी.

5️⃣ निष्कर्ष (5 मिनिटे)

“आपली सुरक्षा आपल्या हातात आहे” हा संदेश स्पष्ट करा.

विद्यार्थ्यांकडून तीन गोष्टी लिहून घ्याव्यात — “मी आजपासून कोणती काळजी घेईन.”

---

🧮 मूल्यांकन

निकष होय / नाही

विद्यार्थ्यांना धोके ओळखता येतात ✅

योग्य उपाय सांगता येतात ✅

गटाने कार्यात सहभाग घेतला ✅

प्रत्यक्ष परिस्थितीत उपयोग करू शकतात ✅

---

💡 पूरक उपक्रम

रोल प्ले: “आग लागल्यास काय कराल?”

पोस्टर तयार करणे: “आपली सुरक्षा, आपले उपाय”

प्रश्नमंजुषा: सुरक्षा विषयक छोटा क्विझ

आपली सुरक्षा — २० मार्क चाचणी

१. वीज शॉर्ट सर्किट टाळण्यासाठी काय करावे?

योग्य ग्राउंडिंग करणे सर्व स्विच बंद ठेवणे वायर ओपन ठेवणे

२. गॅस गळती झाल्यास पहिले काय करावे?

सर्व स्विच बंद करणे वायुवीजन बंद करणे सिलिंडर पेटवून पाहणे

३. भूकंपाच्या वेळी कुठे उभे राहावे?

मजबूत टेबलखाली लिफ्टमध्ये खिडकीजवळ

४. घरात आग लागल्यास पहिले काय करावे?

शांत राहून बाहेर पडणे पाणी घेऊन जाऊन झगडणे घरातच राहणे

५. गॅस वापरल्यानंतर काय करावे?

रेग्युलेटर बंद करणे स्टोव्ह उघडा ठेवणे ज्योत सुरू ठेवणे

६. पूर आला असल्यास सुरक्षित ठिकाण कुठे?

उंच ठिकाणी नदीकाठी पाण्यात

७. विजेचा शॉक बसल्यास पहिले काय करावे?

मुख्य स्विच बंद करणे पाणी टाकणे काहीच न करणे

८. भूकंप झाल्यानंतर घराबाहेर गेल्यावर काय पाहावे?

विद्युत तारा सुरक्षित आहेत का जमिनीवर बसून राहणे परत आत जाणे

९. सिलिंडर गळतीची चाचणी कशी करावी?

साबणाच्या पाण्याने ज्वाळेने काहीही नाही

१०. आग लागल्यास कोणता क्रमांक डायल करावा?

१०१ १०० १०८

११. विजेचे तार पडले असतील तर?

दूर राहावे हात लावून तपासावे पाणी शिंपडावे

१२. गॅस स्वयंपाकघर कुठे ठेवावा?

हवादार जागी बंद कपाटात पलंगाखाली

१३. विजेच्या तारा हाताळताना काय वापरावे?

रबर हातमोजे ओले हात काहीही नाही

१४. विजेचे उपकरण खराब असल्यास काय करावे?

दुरुस्ती तज्ञाला बोलवावे स्वतः उघडावे हात लावावे

१५. गॅसचा रेग्युलेटर कुठे असावा?

सिलिंडरवर घट्ट बसलेला वेगळा ठेवावा हवेत लटकवावा

१६. घरात सुरक्षा अलार्म का असावा?

आपत्तीची वेळेत सूचना मिळते सजावट म्हणून आवाज करतो म्हणून

१७. भूकंपाची पूर्वसूचना कोण देतो?

भूकंप विभाग मित्र पाळीव प्राणी

१८. घरात धूर दिसल्यास काय करावे?

बाहेर जावे व मदत मागावी झोपा काढावी खिडकी बंद करावी

१९. पूरग्रस्तांना कशी मदत करावी?

अन्न, कपडे देऊन त्रास देऊन काहीही न करणे

२०. वीज वाचवण्यासाठी काय करावे?

दिवे बंद ठेवावेत दिवसभर चालू ठेवावेत ओव्हरलोड करावे